Zopas verscheen in Nederlandse vertaling een biografische strip over de Italiaanse wielerkampioen Gino Bartali (1914-2000). De strip vertelt hoe zijn wielercarrière werd onderbroken door de Tweede Wereldoorlog, maar zowel voor als na de oorlog kon hij grote rondes (Italië en Frankrijk) winnen. Hij was de grote concurrent van die andere Italiaanse kampioen Fausto Coppi. Maar deze getekende biografie handelt ook over zijn afwijzing van het fascistische regime van Mussolini. Op het achterplat lezen we: “Hij werkte als clandestiene boodschapper en vervoerde documenten om honderden joden te redden.”
Initieel las ik met veel genoegen deze strip, ervan uitgaande dat wat de auteurs ons presenteren ook historisch klopt. Dit verhaal wordt immers als historisch voorgesteld en niet als een verzonnen verhaal in het verleden (historische fictie) of als een alternatieve geschiedenis (zoals in Wunderwaffen, Uur U of Zipang). Zelfs een vrij documentaire strip over het verleden blijft een gemediatiseerde kijk, een specifieke versie van het verleden, waarbij bepaalde zaken zijn geselecteerd en weggelaten. Daar het in een verhalende vorm is gesteld, gebruikt het ook typische elementen van een stripvertelling: bijvoorbeeld geen documentaire foto’s maar potloodtekeningen.
Gino Bartali transformeert fragmenten van het echte leven in een verhaal. Hoe dichter bij het heden, hoe groter de kans op degelijke historische bronnen, maar toch zullen die bijvoorbeeld niet volstaan om dialogen te reconstrueren. Niemand zal zich nog haarscherp een dialoog van zeventig jaar geleden herinneren. Hier zal de scenarist van een biografische strip heel wat zelf moeten verzinnen. Zolang die hedendaagse invullingen in de lijn liggen van wat men uit de historische context mag verwachten, worden ze geduld. Zolang de basisfeiten en context maar waar zijn. Feiten en fictie worden dus op complexe manieren met elkaar verweven.
Tekenares Lorena Conottiere heeft haar best gedaan om het ook visueel aangenaam te presenteren: ze gebruikt vooral rode, oranje en gele potloden om de gebeurtenissen weer te geven (alleen flashbacks krijgen blauwe tinten), ze beheerst vrij goed de lichaamsexpressies, soms hebben haar plaatjes sterke composities. Kortom, een fijne visuele atmosfeer die tegelijkertijd een zeker realisme beoogt maar de kijker ook enige afstand laat nemen.
Het geheel mondt dus uit in een meeslepend, bij momenten emotioneel levensverhaal van een fantastisch persoon die, op risico van eigen leven, verzetsdaden pleegde in Italië. Als wielerliefhebber kende ik Gino Bartali uiteraard als wielrenner, maar zijn oorlogsverleden als clandestiene boodschapper voor het verzet was voor mij onbekend. De scenarist van de strip, Julian Voloj die al verschillende verhalen over joodse cultuur schreef, was uiteraard niet de eerste die dit verhaal over zijn geheime verzetsopdrachten vertelde. Er zijn ook al films, theaterstukken en tentoonstellingen daarover gemaakt. Een instelling als Yad Vashem, the Holocaust Remembrance Center, erkende Bartali’s rol in 2013.
Ik was ontroerd toen ik het album uit had, overtuigd van hetgeen ik gelezen had. Geïntrigeerd door deze opmerkelijke sportheld in woelige tijden ging ik op het internet wat verder informatie zoeken. Maar algauw bleek dat die episode van geheime fietskoerier compleet verzonnen is. In 2017 dropte de Italiaanse historicus Michele Sarfatti een bom: het verhaal van Bartali als geheim transporteur van valse identiteitskaarten voor joden was verzonnen door priester Rufino Niccacci en in 1978 te boek gesteld door de Pools-Amerikaanse journalist Alexander Ramati. Historicus Sarfatti stelt nogal wat fouten en verzinsels in dat relaas vast. Twee andere Italianen, Marco en Stefano Pivato, vlooiden de kwestie verder uit en publiceerden in 2021 een boek dat nogmaals komaf maakte met deze mythe. Ik heb hun boek niet gelezen, maar uit de samenvatting blijkt dat zij vaststellen dat er geen historisch bewijs is voor Bartali als clandestiene boodschapper. Ze vragen zich af hoe het mogelijk was dat men dat verhaal geloofde?
De reconstructie van het verleden is geen exclusieve taak van historici, maar berust op herinneringen die decennia later zijn opgehaald, op stemmen uit de tweede of derde hand, op geruchten. De schuld lag niet bij de wielerheld zelf, want hij had nooit zo’n rol geclaimd. Het verhaal was, per slot van rekening, te mooi om waar te zijn.
Hoewel het koerierverhaal dus al vanaf 2017 in twijfel werd getrokken met toch wel goede argumenten, doen scenarist Julian Voloj en zijn uitgevers (Marabout, Coconino Press, Daedalus) alsof er geen vuiltje aan de lucht is: Bartali’s avonturen als koerier krijgen in de stripuitgave tamelijk veel aandacht en net zoals de rest van de biografie worden ze gepresenteerd als waarachtig.
Ik kon geen interview vinden waarin scenarist Voloj ingaat op deze heikele kwestie. De enkele recensies (in het Frans en Italiaans) die ik consulteerde op het internet, vermelden de controverse niet en lijken het allemaal voor waarheid aan te nemen. Allicht was het voor de scenarist te verleidelijk om zo’n avontuurlijke fase in de biografie niet te verwerken. Bovendien kon hij Bartali nog als een grotere held voorstellen, vandaar ook de ondertitel “Een wielerkampioen onder de rechtvaardigen”. De auteurs en uitgevers van deze strip hebben tot op heden hun werk niet keurig gedaan en dat is doodjammer, want zonder dit verzonnen verzetsverhaal zou het best een aardige, biografische strip zijn.
Bronnen
- Julian Voloj & Lorena Canottiere (2022) Gino Bartali, Een wielerkampioen onder de rechtvaardigen. Daedalus.
- Pascal Lefèvre (2017) ‘What if the Japanese could alter WW2? – A case study of Kawaguchi’s manga series Zipang’, Scandinavian Journal of Comic Art,3.1
- Michele Sarfatti (2017) ‘Did the Great Italian Cyclist Gino Bartali Actually Save Jews During the Holocaust? An Investigation.’ Tablet.
- Marco & Stefano Pivato (2021) L’Ossessione della memoria: Bartali e il salvataggio degli ebrei: una storia inventata, Castelvecchi.
