Een aantal jaren geleden stond ik met een kinderarts voor een volle collegezaal met studenten en hun ouders. ‘Wie is er hier geboren?’, vroeg hij tot hilariteit van het publiek. Iedereen natuurlijk, logisch. Zwangerschap en geboorte horen bij de mens zoals beeld en tekst bij strip horen. Dat lijkt vanzelfsprekend, zonder het één bestaat het ander niet. Toch gaat deze stelling niet altijd op. Neem bijvoorbeeld ongewenste zwangerschap. Iemand kan zwanger worden zonder dat die dat wil en wenst de zwangerschap af te breken: abortus. De anticonceptie werkte bijvoorbeeld niet. Of de situatie is er niet naar om een kind te krijgen en groot te brengen: geen partner (meer), geen geld, geen huis, te jong, gezin compleet. Of er zijn medische redenen doordat via prenatale screening en diagnostiek is vastgesteld dat de foetus niet gezond is. Het centrale begrip in de Nederlandse Wet afbreking zwangerschap is ‘noodsituatie’. Iemand die – om welke reden dan ook – ongewenst zwanger is, is in nood en kan en mag in Nederland besluiten dat een abortus de enige oplossing is en heeft dan recht op hulp. 
Dat heet zelfbeschikking Over zo’n noodsituatie heeft B. Carrot een realistische, sociaal bewogen en indringende graphic novel gemaakt: Uitweg.
Uitweg vertelt het verhaal van Magda. In de proloog stapt ze met haar zus in de auto om – zoals we later zullen snappen – 1200 km naar Nederland te rijden voor een abortus. In verschillende opeenvolgende lange scenes ontvouwt zich het verhaal en leren we Magda beter kennen. Stukje bij beetje begrijpen we de situatie waarin ze is beland. Magda is kleuterjuf, ze woont alleen in Warschau, haar ouders wonen in dezelfde stad en ze kan goed opschieten met haar zus. In een recent verleden had ze een vriend, nu niet meer. Al vrij snel lezen we tussen de regels door aanwijzingen voor zwangerschap; ze is moe, ziet bleek en wil geen koffie. Ze maakt zich zorgen, ze wil geen kind. Op een aantal prachtige dubbele pagina’s zien we haar zoektocht via Google waar ze intikt ‘hulp bij abortus’. En dat is in Polen verre van eenvoudig.
Het verhaal is gelaagd. We maken kennis met het alledaagse leven van Magda, haar werk op school, het eten bij haar ouders, haar vriendschap met haar zus. Maar we zien ook hoe ze zich zorgen maakt over haar ongewenste zwangerschap, onder meer door een voice-over die in oker gekleurde kadertjes haar innerlijke stem verbeeldt waarmee ze commentaar geeft op zichzelf. De eerste opmerkingen ervan zijn veelzeggend: ‘Je bent nooit laat. Tot je het wel bent.’ 
Tussendoor zijn er scenes waarin we een sprong in de tijd maken en Magda en haar zus in de auto volgen op hun reis naar een Nederlandse abortuskliniek. Dankzij een Pools online platform komt Magda in contact met het Abortus Netwerk Amsterdam (ANA) dat de afspraak voor haar geregeld heeft. Dit collectief is voor B. Carrot de inspiratie geweest om Uitweg te maken.
Uitweg maakt op zeker drie manieren indruk. Het eerste wat opvalt zijn de overweldigende en betekenisvolle kleuren die worden gebruikt. Het tekenwerk is verbluffend, meerdere spreads zijn indrukwekkend, de kadrering is vernuftig. De woordloze proloog is prachtig groen, de scènes op school overwegend groen en rood, als Magda danslessen volgt, is er vooral geel en als ze peinst over hoe het nu verder moet zijn de scènes koel blauw en grijs. Bovendien valt op dat het boek vol leven is: overal zijn planten en dieren, de kinderen in haar klas, het belang van familie. Dat staat in schril contrast met Magda’s sober getinte gepeins en de donkere, grotendeels nachtelijke reis naar Nederland. Naarmate de reis vordert wordt het steeds lichter en wanneer ze voor de kliniek halt houden baadt het gebouw, omringd door groene voorjaarsbomen, in een fel ochtendlicht. Op de tweede plaats is het knap hoe de wirwar aan emoties waarmee een ongewenste zwangerschap gepaard gaat een plaats heeft in het boek. 
Tot slot maakt B. Carrot met dit verhaal op een indringende wijze duidelijk dat het persoonlijke politiek is. Het particuliere verhaal van Magda is nauw verweven met politieke keuzes die het voor haar onmogelijk maken om haar eigen afwegingen te maken.
B. Carrots Uitweg verschijnt op 8 maart 2024. Dat is geen toevallige datum. De strijd voor vrouwenrechten en emancipatie wordt al eeuwenlang gevoerd en dat wordt wereldwijd erkend op 8 maart: Internationale Vrouwendag. Hoewel Uitweg de particuliere geschiedenis van Magda’s ongewenste zwangerschap vertelt, is de ondertoon van het boek onmiskenbaar politiek. En dat is terecht. Want al sinds mensenheugenis vormt het zwangere lichaam van vrouwen een politiek en religieus strijdtoneel. Hoe heftig het er op dat strijdtoneel aan toe kan gaan liet Trudy Dehue recentelijk zien in haar veelgeprezen boek Ei, foetus, baby. Zowel het historisch onderzoek van Dehue als de graphic novel van B. Carrot laten zien dat het gaat om een strijd voor sociale rechtvaardigheid, onafhankelijkheid en gelijke kansen, vrijheid van onderdrukking en vrijheid om over het eigen lijf te beslissen.
In de medisch-ethische de discussie over abortus klinken verschillende standpunten. Aan de ene kant wordt naar voren gebracht dat er bij zwangerschap sprake is van ongeboren leven dat beschermwaardigheid verdient. Aan de andere kant wordt respect voor de autonomie van de vrouw benadrukt en wordt onderstreept dat vrouwen zeggenschap over hun eigen lijf hebben. In fysiek én in ethisch opzicht is de band tussen foetus en zwangere niet weg te poetsen. Maar tegelijk is de ‘morele status’ van een embryo van acht weken oud een andere dan die van een foetus van 38 weken die op het punt staat geboren te worden. Dat wil zeggen dat we een embryo van acht weken niet dezelfde (ethische) beschermwaardigheid toekennen als een foetus die buiten de baarmoeder zelfstandig kan bestaan. Dat is in Nederland in de Wet afbreking zwangerschap geregeld. Simpel gezegd: abortus is toegestaan bij een zwangerschapsduur tot 24 weken (en tot dat punt beslist de vrouw die in een noodsituatie zit). De grens van 24 weken is de levensvatbaarheidsgrens, daarna verdient de foetus bescherming.
Zo’n wet waarin het afbreken van een zwangerschap is geregeld is er in Polen niet. En dat is een politieke, religieus ingegeven keuze. Poolse vrouwen kunnen als ze ongewenst zwanger zijn niet zelf beslissen of er sprake is van een noodsituatie. Het zijn anderen (politici, kerk) die beslissen over de integriteit van het lichaam van deze vrouwen. Ze hebben geen toegang tot abortus en kunnen alleen terecht bij illegale (en vaak gevaarlijke) praktijken, tenzij ze verkracht zijn of in levensgevaar. Dat is onrechtvaardig. En dat is precies de relevantie van de politieke strijd in de epiloog van Uitweg: ‘Mijn lichaam, mijn keus!’, gilt Magda bij een demonstratie in Warschau in oktober 2020. Of zoals er in de jaren 1970 door actievoerende Nederlandse Dolle Mina’s op hun blote buik werd geschreven: ‘Baas in eigen buik’.
Bronnen
Atria – Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis, www.atria.nl
HAMJ ten Have, RHJ ter Meulen, MC de Vries, BC ter Meulen. Leerboek Ethiek in de Gezondheidszorg. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 2020.
H. Watt. The ethics of pregnancy, abortion and childbirth. Exploring moral choices in childbearing. New York: Routledge, 2016.
