Hierboven: Gert Olthuis tijdens zijn lezing, foto door Nicolas de Keersmaeker (Medisch Contact)
Vraag een zaal met 40 dokters of ze wel eens een stripboek lezen en er wordt door enkelen enthousiast ja geknikt. Jan Jans en de kinderen, Asterix, hoor ik als ik vraag naar voorbeelden. Het serieuzere stripwerk wordt niet genoemd. Vraag diezelfde zaal met artsen hoe strips in de gezondheidszorg gebruikt zouden kunnen worden en er komen mooie ervaringen aan het licht van graphic medicine in actie. Iemand brengt bijvoorbeeld in dat ze strips gebruikt voor psycho-educatie, om patiënten hun eigen gedrag beter te laten begrijpen. Bijvoorbeeld in geval van ADHD, of autisme. Een ander brengt het gebruik van strips naar voren ten behoeve van gezondheidscommunicatie, om risico’s inzichtelijk te maken of laaggeletterde patiëntengroepen te bereiken. Anderen noemen gebruik in onderwijs en de mogelijkheid om via stripverhalen toegang te krijgen tot ervaringen van patiënten en hun familie. Eén arts vertelde hoe ze al tekenend operaties uitlegt aan patiënten.
Eind juni gaf ik een workshop voor 40 artsen over graphic medicine op een symposium van het grootste Nederlandse artsenblad, Medisch Contact. Dat symposium stond in het teken van taal in de geneeskunde. Mijn bijdrage ging dus over beeldtaal. Zelf had ik in de aanloop naar de workshop 8 mogelijke functies van strips in de gezondheidszorg op een rij gezet.
Dat graphic medicine internationaal steeds vastere voet aan de grond krijgt binnen de praktijk van de gezondheidszorg blijkt uit de twee boeken die rechts van de tabel staan. Het boek Clinical Ethics. A graphic medicine casebook (2022) is zeer bruikbaar in medisch-ethisch onderwijs, kan ik uit eigen ervaring bevestigen. Het boek bevat 8 getekende casussen, telkens over een actueel ethisch dilemma uit de praktijk van de zorg en inclusief korte nabespreking. Laat een groep studenten zo’n getekende casus lezen en er ontstaat geheid een leerzame uitwisseling van interpretaties en argumenten. Het andere afgebeelde boek – Graphic Public Health. A comics anthology and roadmap (2022) – bevat talloze korte strips die gebruikt worden om een breed publiek van burgers te informeren over volksgezondheidskwesties. Van infectieziekten tot verslaving aan pijnstillers en van vuurwapengeweld tot gevolgen van klimaatverandering zoals de kans op overstromingen.
Omdat ik vermoedde dat deelnemers weinig bekend zouden zijn met striptaal, heb ik in vier korte stapjes (ik had maar 45 minuten) toegelicht hoe strip werkt. Een citaat van striptekenaar en huisarts Ian Williams fungeerde als afzetpunt: “The human brain seems to work in such a way as to try to extract or impose narrative, even where none may exist” (Williams, BMJ Medical Humanities, 2012, pp.21-27). Als afbeeldingen samen worden gepresenteerd, dan maakt ons brein als vanzelf verhalen zelfs als er geen samenhang tussen die afbeeldingen bedoeld is. Op basis van het meesterwerk van Scott McCloud (Understanding comics, 1993) heb ik vervolgens de iconische versterking van betekenis en de wijze waarop closure werkt toegelicht: hoe tijd en beweging ontstaat dankzij opeenvolgende kaders. Tot slot stond ik met de dokters stil bij de kracht van visuele metaforen aan de hand van onderstaande dia met een afbeelding uit My Degeneration (2015).
Dat werkte wonderwel. Eén van de deelnemers merkte onmiddellijk op hoezeer de grootte van het onderste kader opviel en dat dit kader dus een belangrijke boodschap bevatte. Een ander begon over de felle kleur als achtergrond van dat kader. Weer iemand anders viel op dat de ruimte buiten het kader benut werd (Ow!) en zei iets over de vette letters die gebruikt werden. En dan hadden we het nog niet eens over de duivel als illustratie van de pijn die parkinson de tekenaar bezorgt in zijn schouder. Op basis van deze ene pagina van Peter Dunlap-Shohl en de bespreking ervan met 40 dokters kunnen we de stelling onderstrepen dat visuele metaforen prachtig toegang kunnen bieden tot ervaringen van patiënten.
Ik rondde de workshop af met een tekenopdracht. Want wat is een graphic medicine workshop zonder te tekenen? De deelnemers bogen zich in groepjes over flipover-vellen om samen een metafoor te bedenken en te tekenen die iets wat verborgen is in hun dagelijkse werk als arts zichtbaar kon maken. Dit bleek lastig. In beelden denken is kennelijk niet iets wat vanzelf spreekt. Naderhand kwamen er meerdere deelnemers naar me toe. Eén van hen meldde dat het bedenken en maken van een tekening moeilijk was. Dat ze met een groepje collega’s die ze niet kende in zo’n setting in gesprek kwam over het werk vond ze niettemin fantastisch. Anderen reageerden enthousiast op de verschillende strips waarmee ze kennis hadden gemaakt in de sessie. Er lijken hier zieltjes gewonnen voor graphic medicine. En dat was stiekem het hoofddoel van de workshop.
Meer lezen? De taal van het beeld (Henk Maassen) in Medisch Contact 24, van 15 juni 2023.
