De terugkeer van de wespendief verscheen in 2014 en was de eerste graphic novel van Aimée de Jongh (1988), die toen al bekendheid genoot door haar dagelijkse strip Snippers in de Metro. De terugkeer van de wespendief is een verhaal over pesten, en over de diepe sporen die dit kan nalaten. Niet alleen bij het gepeste kind zelf, maar ook bij de mensen in zijn/haar omgeving en soms zelfs de daders. Dit ‘verrassend onmeisjesachtige’ verhaal (aldus Peter Pontiac) werd zeer goed ontvangen, en zorgde voor de internationale doorbraak van de Jongh. Van De terugkeer van de wespendief werd ook een televisiefilm gemaakt, die in maart 2017 werd uitgezonden door AVROTROS. Het was het regiedebuut van editor Stanley Kolk, op een scenario van Philip Delmaar, met hoofdrollen voor Benja Bruijning en Sanne Langelaar.
In de stripwereld zijn tekenaars met verhalend talent gezegende mensen. Waar een scenarist er zich altijd van bewust is dat zijn scenario een halfproduct is waar een regisseur (of tekenaar) zijn stempel op kan drukken, daar is Aimée de Jongh als het ware scenarist, regisseur en cameravrouw ineen. Bij De terugkeer van de wespendief doet zich nu de interessante situatie voor dat haar eindproduct – de graphic novel – heeft gediend als basis voor een filmscenario, waar vervolgens nog een regisseur mee aan de slag is gegaan. Het is dus niet verwonderlijk dat het boek en de film uiteindelijk twee duidelijk van elkaar te onderscheiden producten zijn geworden. Stanley Kolk en Philip Delmaar hebben op bepaalde punten andere keuzes gemaakt dan Aimée de Jongh. Enkele belangrijke verschillen tussen boek en film zullen hier besproken worden, waarbij wordt ingezoomd op het scenario. Wat betekenen de keuzes van de filmmakers voor de afwikkeling van de plot en welke gevolgen heeft dat voor de geloofwaardigheid van het verhaal?
Hieronder volgt een analyse van boek en film. Spoilers zijn daarbij onvermijdelijk.
De terugkeer van de wespendief in het kort
De graphic novel
Als boekhandelaar Simon Antonisse vanaf zijn boekopslagplaats in het bos op weg is naar huis, is hij er bij een spoorwegovergang getuige van dat een vrouw zelfmoord pleegt. Deze dramatische gebeurtenis brengt bij Simon, die onder druk staat omdat zijn winkel failliet dreigt te gaan, een stroom aan pijnlijke herinneringen in gang, waardoor hij zich afsluit voor zijn vrouw Laura. Dan komt het schoolmeisje Regina in zijn leven. Samen met haar gaat hij naar zijn boekopslag in het bos, waar hij haar vertelt over zijn liefde voor de natuur en voor vogels en over een traumatisch voorval uit zijn jeugd, waarbij zijn beste vriend Ralf (een jongen die op school gepest werd en een fixatie had op wapens) om het leven kwam. Het is een oude wond die door de zelfmoord van de onbekende vrouw is opengereten en waarvan hij de pijn niet langer kan negeren. De gesprekken in het bos verlichten Simons zielenleed, maar pas nadat hij de ware identiteit van Regina heeft ontdekt zal hij in staat zijn een nieuw begin te maken in zijn leven.
De televisiefilm
Simon Antonisse en zijn zwangere vrouw Laura runnen een slechtlopende boekwinkel. Als op een dag een wat warrige man voor de tweede keer in de winkel komt, volgt Simon hem. Hij is er vervolgens getuige van dat de man bij een spoorwegovergang zelfmoord pleegt. Deze dramatische gebeurtenis brengt bij Simon een stroom aan pijnlijke herinneringen in gang, waardoor hij zich afsluit voor zijn vrouw. Dan komt het schoolmeisje Floor in zijn leven. Samen met haar gaat hij naar zijn huisje in het bos, dat hij voor het opslaan van boeken wil gebruiken. Hier vertelt hij haar over een diep traumatisch voorval uit zijn jeugd waarbij zijn beste vriend Ralf (een jongen die veel van vogels hield en die op school gepest werd) om het leven kwam. Het is een wond die door de zelfmoord van de man op het spoor – een oude bekende van Simon – is opengereten en waarvan hij de pijn niet langer kan negeren. Nadat Simon de ware identiteit van Floor heeft ontdekt, gaat hij naar Ralfs vroegere kwelgeest, Vincent, en vertelt hem de waarheid over Ralfs dood. Ook bezoekt hij de dochter van de man op het spoor en geeft haar een laatste geschenk van haar vader. Tenslotte gaat hij naar huis, waar zijn vrouw een manier heeft gevonden om samen opnieuw te beginnen.
Snel van start, of juist niet
In haar graphic novel vertelt Aimée de Jongh het verhaal van Simon Antonisse in honderdzestig pagina’s en vijfentwintig scenes. Direct aan het begin wordt de kijker deelgenoot gemaakt van het feit dat er een probleem is. Simon is in zijn auto op weg naar huis en kibbelt telefonisch met zijn vrouw over de verkoop van hun slechtlopende boekwinkel. Dan moet hij even wachten voor een spoorwegovergang… Wat er vervolgens gebeurt – de zelfmoord van de onbekende vrouw – is het ‘inciting incident’ en vindt plaats in de derde scene. De vertelling past hiermee binnen het principe ‘in late, out early’, We worden in de graphic novel aan Simon voorgesteld op het moment dat het water hem aan de lippen staat: zijn huwelijk gaat door een dal, zijn winkel gaat bijna failliet en nu wordt hij ook nog geconfronteerd met een onverwerkt jeugdtrauma. Tijd om in actie te komen! En dat doet de normaal zo passieve Simon ook, hoewel op een wat verwrongen manier. In de Jonghs graphic novel heeft elk kader betekenis, elk kader stuwt de plot voort. Er zijn geen losse flodderkaders, laat staan -scenes.
In de film De terugkeer van de wespendief, die anderhalf uur duurt en achtendertig scenes omvat, komt het verhaal beduidend trager op gang. Eerst maken we uitgebreid kennis met Simon en zijn zwangere vrouw Laura in hun buitenhuisje in het bos, zien we hun winkel vol boeken maar zonder klanten, komt er een warrige man binnen – voor wie Simon zich verschuilt – die ook gewoon weer weggaat, heeft Simon zijn eerste flashback, leest hij kinderen voor in de winkel, volgen pestkoppen een klein jongetje naar Simons winkel en stelen ze de kassa leeg, geeft Laura de babykamer vogeltjesbehang, heeft Simon een tweede flashback, probeert Laura Simon over te halen met een zekere Theo te gaan praten over financiering, komt de warrige man wéér in de winkel en dan, pas dan, volgt Simon hem naar de spoorwegovergang waar hij getuige is van zijn zelfmoord. Tegen die tijd zijn er ruim twintig minuten voorbij.
Deze tendens wordt eigenlijk in het hele verhaal doorgezet: er wordt veel tijd ingeruimd voor alledaagse dingen die er niet toe doen. Het resultaat is een nogal trage film die nergens spannend wil worden. Neem nu de dialogen tussen Simon en Laura. Zo’n beetje ieder gesprek is een curieuze mengeling van plotvoortstuwende tekst en huis-tuin-en-keukengebabbel. Dit is het gevolg van het feit dat het zwaartepunt in de film is verschoven. Van het boshuisje vol boeken waar Simon met Floor gesprekken voert, naar de woning en winkel van Simon en Laura, waar nauwelijks klanten komen en de dagelijkse thuissituatie van de echtelieden centraal staat. Maar de getormenteerde, tot op het bot uitgedaagde Simon uit de graphic novel komt in de film nergens echt goed uit de verf. Als het Simon te heet onder de voeten wordt, grijpt hij in de film gewoon zijn man-bag en beent boos het huis uit, en in zijn afwezigheid past Laura dan op de winkel en lost problemen op.
Het aanscherpen van het plot
Zoals de synopsissen van het boek en de film laten zien, hebben de filmmakers Aimée de Jonghs sterke plot nog verder willen aanscherpen, door de twee kwelgeesten van de jonge Ralf – Vincent en Ronnie – alsnog een rol in de huidige tijd te geven en door Simons vrouw Laura zwanger te laten zijn. Het doel hierbij was ongetwijfeld de druk op hoofdspeler Simon op te voeren en de situatie op scherp te zetten. In hoeverre is dit gelukt?
De pestkoppen Vincent en Ronnie
In de graphic novel van De Jongh gaat Simon gebukt onder schuldgevoelens en een diep besef van falen. In de eerste plaats tegenover zijn jeugdvriend Ralf, maar ook tegenover zijn overleden vader – wiens boekwinkel hij niet kan redden en zelfs tegenover de jongens die Ralf vroeger pestten: Vincent en Ronnie. Simon heeft hen namelijk nooit de ware toedracht rond Ralfs dood verteld. Stanley Kolk en Philip Delmaar plaatsen dit gegeven in de film onder een vergrootglas door niet een onbekende vrouw op het spoor zelfmoord te laten plegen, maar Ronnie.
Op deze wijze verweven zij de backstory met de huidige gebeurtenissen, en de hint naar de kijker is duidelijk: Ronnie heeft een eind aan zijn leven gemaakt, dat moét wel voortkomen uit schuldgevoel over Ralfs dood! Maar in het verloop van het verhaal blijkt dat vervolgens nergens uit en het zet Simon ook niet meteen tot actie aan. Als de andere kwelgeest uit het verleden, Vincent, zich in Simons winkel meldt met de mededeling dat hij Simon en Laura wil helpen met een kapitaalinjectie, reageert Simon niet als een man die zich schuldig voelt. Hij loopt enkel de winkel uit. Pas helemaal aan het eind van het verhaal vertelt hij Vincent wat er destijds is gebeurd, maar het blijft onduidelijk of hij zijn eigen rol in de zaak daarbij toelicht.
Tenslotte blijkt Ronnie ook helemaal geen zelfmoord te hebben gepleegd uit schuldgevoel om Ralfs dood, maar omdat hij terminale kanker had. Hiermee wordt de toegevoegde waarde die Ronnie’s dood voor de plot had kunnen hebben, teniet gedaan.
Laura in verwachting
Een andere manier waarop Kolk en Delmaar het plot aanscherpen is door Laura zwanger te laten zijn. Aimée de Jongh heeft weleens in een interview gezegd dit overwogen te hebben, maar niet doorgevoerd, omdat er niet genoeg ruimte voor was in de vertelling.
In de film is Laura dus wél zwanger; met een dikke buik en een dromerige blik kuiert ze door de lege winkel. Je zou verwachten dat de komst van een kind Simons emotionele en financiële situatie in een nog scherper licht zou plaatsen, maar dat gebeurt niet. Aan het begin van de film voorziet Laura de babykamer van vogeltjesbehang, en af en toe roept zij tegen Simon: “Maar we krijgen een kind!” En daar blijft het dan bij. Het verhaal is al een heel eind op weg als Laura’s zwangerschap plots gevaar loopt. Hierop brengt Vincent haar snel naar het ziekenhuis, waar het loos alarm blijkt. Simon was ondertussen elders en hoort pas achteraf wat er is gebeurd. Hij reageert geschokt: Wat moest Vincent van zijn vrouw?! Hij vraagt niet hoe het met Laura gaat (of de baby) en dit heeft verder geen consequenties voor hem. Laura’s zwangerschapscrisis, die een ‘wake up call’ van jewelste voor Simon had kunnen zijn, is zo een kortstondig probleem dat door een buitenstaander wordt opgelost.
Flashbacks
The terugkeer van de wespendief was het regiedebuut voor Stanley Kolk en in de film blijkt zijn eerdere ervaring als filmeditor door het goed gedoseerde gebruik van flashbacks. Net als in De Jonghs graphic novel wordt in de film gebruik gemaakt van flashbacks om het achtergrondverhaal te vertellen; wat is er jaren geleden op het dak van de school gebeurd? En welke rol speelde Simon hierbij? Maar Kolk gaat in zijn film verder, door gedurende bijna de gehele vertelling korte ‘flitsen’ in te monteren; momenten waarin Simon weer dat kleine jongetje is, en waarin de kijker kan meemaken wat hij heeft meegemaakt. Deze aanpak overtuigt en geeft de kijker een beeld van Simons belevingswereld en trauma.
Op één punt werkt het gebruik van korte flashbacks in de film echter in het nadeel van de kijker en dat is met betrekking tot de vogelsymboliek in het verhaal. In het boek zien Simon en Regina een koppel wespendieven bij het huisje in het bos. Simon heeft dan net verteld dat hij al sinds zijn vroege jeugd gefascineerd is door vogels en ornitholoog wilde worden, maar dat hij uiteindelijk toch maar de boekhandel van zijn vader heeft overgenomen. Bij het zien van het vogelpaartje in het bos heeft hij meteen informatie paraat: over de naam van de dieren (ze eten wespen) en hun bijzondere migratiewijze. Simons uitleg, waarbij de lezer in beelden met de vogels meevliegt, maakt duidelijk dat de wespendief in dit verhaal symbool staat voor de natuurlijke cyclus van verwijdering, overleving en opnieuw beginnen. Precies zoals Simon dit in zijn levenscrisis zelf ervaart.
In de film is de passie voor vogels echter overgeheveld van Simon naar Ralf: hij is het jongetje dat thuis vogelposters aan de muur heeft en dat op school een spreekbeurt houdt over wespendieven. Hierbij wordt hij echter al snel onderbroken door de twee pestkoppen in de klas, en hierna komt het niet echt meer goed. De informatie over de wespendief (en Ralfs liefde voor de dieren) wordt her en der onder andere in flashbacks in piepkleine brokjes gepresenteerd, zonder verdieping of uitleg van de symboliek. Op de valreep spot Simon in de eindscene een wespendief in het bos, maar als hij Laura er iets over wil vertellen valt zij hem in de rede, want: niet interessant. En dus blijft de wespendief een vogel waarvan voor veel kijkers niet duidelijk zal zijn wat hij in deze film komt doen.
Magisch realisme
Het belangrijkste verschil tussen de graphic novel en de filmversie zit hem tenslotte in de benadering van Simons vriendschap met het schoolmeisje Regina/Floor. In de graphic novel vertelt Regina aan Simon dat zij voor school een werkstuk moet maken over het Magisch Realisme in de literatuur. Een opmerkelijk detail, want eigenlijk valt de De terugkeer van de wespendief zélf ook binnen die stroming. Wikipedia: ‘Magisch realisme is een moderne literatuurstroming waarin realisme samensmelt met het fantastische en bovennatuurlijke. Daar komt een magische werkelijkheid uit voort die het werkelijke en onwerkelijke als gelijkwaardig laat zien. Het magische is namelijk een onlosmakelijk deel van de beschreven werkelijkheid.’ En dit is dus precies wat in Aimée de Jonghs graphic novel gebeurt.
Na de dramatische dood van de vrouw op het spoor, ontmoet Simon Regina. Dit is het begin van zijn geestelijke terugkeer naar zijn jeugd, samen met het meisje dat hij als een bondgenote is gaan zien. Ze gaan naar een veilige plek, het huisje vol boeken, waar hij haar zijn geheim vertelt- wetend dat het bij haar in goede handen is. Onbewust gaat Simon hiermee een bovennatuurlijke wereld binnen en manipuleert haar voor zijn eigen heil. Als hij eenmaal terugkomt in de boze buitenwereld, is hij een veranderd mens en klaar om een nieuwe start te maken.
In de film is het schuurtje aanvankelijk gewoon het vakantiehuisje van Simon en Laura in het bos. Pas na zijn ontmoeting met Floor gaat Simon er dozen boeken opslaan, in een halfhartige poging zijn winkel en woning op orde te brengen. Tegen Laura zegt hij dat hij naar een potentiële geldschieter gaat. In het boshuisje vertelt Floor hem dat zij een werkstuk moet schrijven over Schuld en boete. Deze titel, waarmee de filmmakers afwijken van het originele verhaal, sluit goed aan bij de lijdensweg van Simon. Maar het zegt weinig over de relatie tussen Simon en het schoolmeisje, en ook niet over het verhaal als geheel.
De cinematische Simon worstelt met zijn verleden én zijn heden, maar het ontbreekt hem aan de nodige introspectie om diep in zichzelf te reiken en een oplossing te vinden. Hij is een man die alles wat hem in de weg staat in zijn struikelgang door het leven, simpelweg weg wenst. Theo de investeerder moet WEG, de boekendozen moeten WEG, Vincent de investeerder (ja, de filmversie heeft er twee) moet WEG, en tenslotte moet ook het meisje Laura WEG. Daarbij is voor de volwassen Simon het simpelweg uitspreken van deze wens genoeg, als ware hij Harry Potter die met het roepen van “Expelliarmus!” zijn vijanden wegtovert.
Deze benadering werkt natuurlijk niet, of toch wel? Floor verdwijnt op een dag gewoon, Vincent laat zich wegsturen zonder een betaling te hebben gedaan en Laura lost tenslotte de financiële problemen op. Opgeruimd staat netjes en Simon is er vaak niet eens bij. In de laatste scene staat hij in het boshuisje nog wat met boekendozen te schuiven, terwijl Laura enthousiast vertelt over de nieuwe baan waarmee zij haar gezin hoopt te gaan onderhouden. En de wespendief in de boom zag dat het goed was.
In het rampjaar 2020 zal de filmversie van De terugkeer van de wespendief door haar onderwerpen – sociale vervreemding en financiële malaise – voor veel kijkers als realistisch drama herkenbaar zijn, maar de magie is ver te zoeken.
De terugkeer van de wespendief
Auteur: Aimée de Jongh
De Bezige Bij/Oog & Blik (2014), Scratch Books (2017)
160 pagina’s, hardcover, € 24,90
De terugkeer van de wespendief
Regie: Stanley Kolk.
Producent: Floor Onrust.
Scenario: Philip Delmaar.
AVROTROS (2017)
De film is gratis te zien op NPO Start
