De Israëlische Yuval Noah Harari was lange tijd een relatief onbekende historicus en futuroloog. Dat veranderde met zijn boek Sapiens. Een kleine historie van de mensheid. Het vergaarde wereldfaam en maakte van Harari een beroemdheid. Wetenschappers waren niet onverdeeld enthousiast over Harari’s kijk op de evolutie van de mens, maar het algemene publiek lag daar niet wakker van. Die kochten en prezen het boek in groten getale.
De Belgische stripscenarist David Vandermeulen en de tekenaar Daniel Casanave (die eerder samenwerkten aan de albums van inspecteur Crémèr) stapten op Harari af met het idee een strip te maken van Sapiens en aldus geschiedde.
Ik ben niet bekend met het originele boek, maar afgaande op recensies van mensen die zowel het origineel als de graphic novel hebben gelezen, is de strip behoorlijk trouw aan het origineel. Belangrijkste onderscheid is dat de auteurs een aantal extra personages introduceren om het pratende hoofden-syndroom te voorkomen. Het betoog van Harari verandert daarmee in een dialoog tussen meerdere mensen. Door bovendien de handeling naar verschillende locaties te verplaatsen ontstaat zelfs een soort van verhaal. Belangrijkste personage is Harari’s nichtje. Zij is de persoon aan wie Harari zijn theorieën uitlegt. Daarnaast passeren een aantal fictieve personen de revue, die elk expert zijn in een bepaald vakgebied en Harari aanvullen waar dat kan. Dat maakt afwisseling mogelijk en de keuze van personage vertelt de lezer gelijk met welke ogen er naar het onderwerp gekeken wordt.
Dat Harari alles uitlegt aan zijn nichtje zal overigens geen toeval zijn. Op goodreads is de geschiktheid voor kinderen ongeveer het meest besproken aspect aan dit boek en er wordt vrijwel unaniem geconcludeerd dat het daarmee wel goed zit. Ik denk dat dat klopt. Vanaf een jaar of 12 – en soms jonger – is de leesvaardigheid doorgaans geen belemmering meer en kiezen jongeren vooral op basis van interesse. Een toegankelijk geschreven graphic novel als Sapiens. Een beeldverhaal is vanaf dat moment prima te verteren en weet zodoende een complex en veelomvattend onderwerp ook behapbaar te maken voor jonge lezers. Het gaat bovendien veel dieper op de materie in dan menig (geïllustreerd) boek voor jongeren over hetzelfde onderwerp. Wat zeker niet wil zeggen dat het enkel geschikt is voor jongeren, het blijft in de kern een boek voor volwassenen, net als het origineel.
Wat Harari’s kijk op de menselijke evolutie interessanter maakt dan veel andere boeken – en wat waarschijnlijk ook de reden is van het succes – is de nadruk op onze psychische ontwikkeling en het belang daarvan. We kennen allemaal wel – in grote lijnen – het verhaal van de mensaap die uit de bomen klom, over de savanne ging zwerven en gaandeweg evolueerde tot homo sapiens, maar dat verhaal wordt vrijwel altijd verteld alsof de wetenschapper ernaast staat en braaf optekent wat hij ziet. Harari kruipt daarentegen in de huid van de oermens en vraagt zich vooral af: waarom? Dat levert een fris perspectief op, maar ook een verhaal waar je je als lezer veel beter tot kunt verhouden. Primitieve wezens worden ineens mensen die begrijpelijke keuzes maken en die in veel opzichten niet veel blijken te verschillen van ons.
Dat brengt natuurlijk ook een gevaar met zich mee, want hoe weet je nu precies wat mensen miljoenen jaren geleden dachten? Zoals dat gaat in ‘zachte’ wetenschappen als paleontologie, archeologie en antropologie betreft het hier per definitie theorieën. Harari probeert de zijne zoveel mogelijk te onderbouwen met archeologische vondsten, DNA onderzoek, migratiepatronen van de menselijke soort en moderne antropologische kennis van de laatste primitieve volkeren die we nog kennen of hebben gekend.
Toch slaat hij daarbij af en toe de plank mis. Het originele boek is in 2011 geschreven en in de tussentijd hebben we een hoop nieuwe inzichten opgedaan. Sommige daarvan zijn ook in het boek opgenomen, maar lang niet alles. Anderzijds maakt Harari – net als elke wetenschapper – een keuze uit de kennis die voorhanden is. En aangezien Harari historicus is en geen archeoloog of paleontoloog, zal dat niet altijd even gelukkig zijn. Er zijn momenten waarop je het gevoel hebt dat hij zich redelijk wat vrijheid permitteert. Maar al slaat Harari de spijker niet altijd volledig vlak op de kop, hij zorgt wel voor voldoende stof tot nadenken en ook dat is misschien wel dankzij het feit dat hij net iets meer afstand heeft tot zijn onderwerp. Wat dat betreft lijkt het boek enigszins op Bill Brysons Een korte geschiedenis van bijna alles.
Als strip had er jammer genoeg wel meer in gezeten. Door te kiezen voor een verhalende structuur met meerdere personages kunnen de auteurs wisselen tussen beelden van oermensen en pratende wetenschappers, maar de camera zwaait wel erg vaak af naar die wetenschappers en de taferelen uit de oertijd zijn wel erg vaak een nagenoeg letterlijke verbeelding van wat er gezegd wordt. Je zou verwachten dat de auteurs de tekeningen zouden gebruiken om extra lagen aan te brengen, om juist meer te tonen dan er wordt verteld, maar dat valt tegen. De zoveelste keer dat we vroege Homo Sapiens speren zien gooien naar een mammoet, dringt de vraag zich op waarom we elke keer een frontale aanval met latente doodswens te zien krijgen. We weten immers dat ze ook graag van valstrikken en andere tactieken gebruik maakten om de kans op vroegtijdig overlijden te beperken.
Het feit dat Casanave een zeer schetserige, om niet te zeggen sprieterige tekenstijl heeft die details zo goed als onmogelijk maakt, helpt bovendien niet mee om het verleden tastbaar te maken. Dat geldt ook, hoewel in minder mate, voor het beperkte kleurenpalet.
Als we Sapiens. Een beeldverhaal vergelijken met een boek als Beta …civilisations 1 van Jens Harder (niet verkrijgbaar in het Nederlands) dan bevat de eerste misschien meer concrete informatie, maar wint de tweede het met beide handen op de rug als het gaat om het tot leven brengen van het verleden en het oproepen van associaties. Die extra verdieping maakt van Beta een waardevol en bijzonder boek en wordt bij Sapiens node gemist. De toegevoegde humor – veelvuldig aanwezig in Sapiens – maakt wel iets goed, maar kan het gemis toch niet voldoende compenseren.
Sapiens. Een beeldverhaal is een inhoudelijk interessant boek geworden dat met een fris perspectief zorgt voor een verhelderende kijk op de keuzes die onze soort in de loop der tijden heeft gemaakt en de gevolgen die dat heeft gehad. Dankzij de verhalende vorm en de humor leest het, ondanks de complexe en uitgebreide materie, makkelijk weg en dat is zeker een verdienste. Als strip had er echter meer ingezeten. Hadden de auteurs minder tekeningen besteed aan gesticulerende wetenschappers en meer moeite gedaan de vrijgekomen ruimte te vullen met beelden die verder gaan dan geïllustreerde dialogen, dan hadden ze de verbeelding van de lezer nog veel meer kunnen prikkelen.
Maar wie weet wat nog komen gaat. Het oorspronkelijke Sapiens deelde de menselijke ontwikkeling op in vier periodes – te weten de cognitieve revolutie, de agrarische revolutie, de verenigde mens en de wetenschappelijke revolutie – en dit stripboek beperkt zich slechts tot de eerste. Het tweede deel van Sapiens. Een beeldverhaal, De pijlers van de beschaving, is zojuist verschenen en die titel doet vermoeden dat er ook een derde deel aankomt. Als ook Homo Deus, Harari’s voorspelling voor de toekomst van de mens, verstript wordt, hebben de auteurs nog ruim de tijd de lat iets hoger te leggen.
Yuval Noah Harari, David Vandermeulen & Daniel Casanave – Sapiens. Een beeldverhaal 1: Het ontstaan van de mensheid. Thomas Rap. 248 pag. hardcover, kleur. € 24,99
