Bestaat er zoiets als magisch toeval? Is het mogelijk dat twee schrijvers op hetzelfde moment hetzelfde idee krijgen? Dat een idee geboren wordt, omdat zijn tijd simpelweg gekomen is? In dit geval gaat om een briljante vondst: een fictieve jongen die op een dag ontdekt dat hij aanleg heeft om de grootste tovenaar ooit te worden. Klinkt bekend? Dan ben ik benieuwd welke naam er eerst bij je opkomt: Harry Potter? Of Timothy Hunter? Twee jongens met een identiek uiterlijk, die beiden uitverkoren zijn de grootste tovenaar ooit te worden. Kan dit toeval zijn? Neil Gaiman schijnt er ooit laconiek over gezegd te hebben: ‘Ik denk dat J.K. Rowling en ik gewoon allebei het idee van T.H. White (een Britse auteur van koning Arthur verhalen – red.) hebben gepikt.’
In 1990-1991 publiceerde DC Comics de miniserie Books of Magic, geschreven door Neil Gaiman en getekend door vier verschillende illustrators. In totaal zouden er vier delen verschijnen. Books of Magic was een groot succes en Vertigo besloot er een doorlopende serie van te maken, met Gaiman als ‘creative consultant’. Sindsdien hebben verschillende schrijvers en tekenaars de draad van Tim Hunters verhaal opgepakt. Ook zijn er bij Vertigo talloze spin-offs en cross-overs verschenen, waaronder The Arcana: Books of Magic Annual, The Books of Faerie, Books of Magick: Life During Wartime en Hellblazer/The Books of Magic. Zo heeft Tim Hunter de afgelopen decennia het ene avontuur na het andere beleefd. Neil Gaimans lumineuze idee heeft, ondanks dat hij bij de vervolgserie al vroeg was afgehaakt als adviseur, de tand des tijds goed doorstaan. Zo goed zelfs dat momenteel weer een nieuwe loot aan de toverboom groeit: ook weer simpelweg Books of Magic getiteld. Omdat deze nieuwe serie direct teruggrijpt op Neil Gaimans miniserie, en minder op de afgeleide series die sindsdien zijn verschenen, is het misschien leuk beide verhalen eens naast elkaar te leggen.
Miniserie 1990-1991
Zeven jaar voordat het eerste Harry Potter boek uitkwam, was Timothy Hunter er dus al: een twaalfjarige jongen met donker warrig haar, een bril en een uil (maar zónder litteken op zijn voorhoofd). Als hij op een dag nietsvermoedend aan het skateboarden is, staat hij plotsklaps oog in oog met een mysterieuze man die hem toesist: “Boy! Do you believe in magic?” Het is een retorische vraag en een enge man, en Tim probeert op zijn skateboard te vluchten. Om vervolgens tegen een andere man op te botsen, en nóg een. Er blijkt geen ontsnappen aan. Voordat Tim het weet, is hij omringd door vier imposante manfiguren die hem nogmaals vragen: “Do you believe in magic?” Bij de doorgewinterde striplezer zal dan misschien al een belletje zijn gaan rinkelen. Neil Gaiman voldeed in Books of Magic aan een speciaal verzoek van DC Comics om oude, vervaagde superhelden uit hun pantheon opnieuw in het zonnetje te zetten. De vier mannen die Tim aan het begin van het verhaal met zijn lotsbestemming confronteren zijn dan ook niemand minder dan Doctor Occult, John Constantine, Mister E. en the Phantom Stranger: samen vormen zij de ‘Trenchcoat Brigade’. Hun taak is om de magisch hoogbegaafde Tim op te leiden in het goede, en weg te houden van het kwaad. Dat laatste wordt belichaamd door de ‘Order of the Cold Flame’; een geheimzinnige orde die Tim wil vermoorden. Gelukkig heeft hij de ‘Trenchcoat Brigade’ om hem te leiden en beschermen. Een voor een zullen zij hem aan de hand nemen en door de werelden van de magie leiden, te beginnen met de geschiedenis van de magie op aarde. Neil Gaiman pakt het grondig aan: hij begint met de Oerknal en eindigt in een tijdperk vele lichtjaren van onze tijd verwijderd. Op deze lange reis ziet Tim de mythische rijken van de Oudheid, ontmoet hij Merlijn de tovenaar, bezoekt hij Stonehenge, hoort hij over heksenverbrandingen en leert hij welke klap de magie toegebracht is met de opkomst van wetenschap en techniek. We zien de elvenwereld ‘Faerie’, de innerlijke wereld van de mens en de droomwereld: hier maakt Dream, de hoofdpersoon van de Sandman-serie, zijn opwachting.
Do you believe in magic?
Tim leert niet op de proefondervindelijke manier, maar doordat zijn begeleiders van alles vertellen. Hij leert geen magie, maar over magie. Eigenlijk zijn de mannen van de ‘Trenchcoat Brigade’ de ware hoofdpersonen; zij bepalen de toon en inhoud van het verhaal. Ook de magische wezens die Tim in de verschillende werelden ontmoet zitten nogal op de praatstoel. Books of Magic is erg ‘uitleggerig’; met volwassenen die praten en het jongetje Tim dat luistert. Niet echt boeiend voor jonge lezers; die vinden het veel leuker om kinderen zélf te zien toveren. Daarin school deels het succes van Harry Potter; hierin stond self-empowerment van kinderen door middel van magie centraal. Maar zelf op avontuur uit gaan zit er voor Tim Hunter niet in. Als hij meer dan honderd pagina’s diep in het verhaal er dan toch plotseling alleen voor staat, wordt hij nog op dezelfde bladzijde gevangen genomen door de heks Baba Yaga. Zij bindt hem vast om later op te peuzelen. Hij komt ondersteboven in haar hut te hangen, naast een eveneens gevangen egel en haas, die vervolgens óók een heel betoog beginnen af te steken! Murw gepraat roept Timothy tenslotte dat ze hun kop moeten houden. Gelukkig wordt hij net op tijd gered door zijn uil.
Pas helemaal aan het eind van het verhaal, als Tim weer thuis is bij zijn – afwezig TV-kijkende – vader en eenzaam op zijn slaapkamertje zit, zien we hem voor het eerst zélf een magische handeling uitvoeren. Hij speelt afwezig met zijn jojo, als het stuk speelgoed tot zijn schrik plots transformeert in een uil. Precies zoals hij Dr. Occult dit eerder in het verhaal opzettelijk heeft zien doen. De boodschap aan de lezer is duidelijk; Tim bezit de hem toegeschreven magische krachten. Zijn reis door alle werelden is niet voor niets geweest. Vanaf het begin van het verhaal was eigenlijk al duidelijk: Magie? Er is voor Timothy Hunter geen ontsnappen aan.
Het taalgebruik in Books of Magic is typisch Neil Gaiman: inhoudelijk doorwrocht en nogal hoogdravend (“Eventually magic will return, as the intersection of dimensions will return the gem world into this aspect of the universe.”). De volwassen lezer houdt hier van of niet, maar kinderen zal het beslist boven de pet gaan. Voor mij persoonlijk vormt niet de taal maar het tekenwerk de grote kracht van deze serie. De tekeningen worden in ieder deel verzorgd door een andere tekenaar: In deel 1, The Invisible Labyrinth zet John Bolton de toon door voornamelijk met gouache, vetkrijt, potlood en inkt te werken. In deel 2, The Shadow World, creëert Scott Hampton met waterverf een vluchtige wereld. In deel 3, The Land of Summer’s Twilight, zorgt Charles Vess voor een stijlbreuk door vooral pen te gebruiken voor duidelijk omlijnde personages en landschappen. En in deel 4, The Road to Nowhere, schetst Paul Johnson treffend de langzame desintegratie van de ons bekende wereld versus de strakke en verstilde toekomst in het heelal. Alle vier de delen zien eruit alsof er waanzinnig veel tijd in de tekeningen is geïnvesteerd. Hierin verschilt deze serie van zijn opvolgers en spin-offs. Niet elke keuze werkt; zo komen actiescènes bij het gebruik van waterverf letterlijk niet uit de verf: de handelingen zijn mysterieus maar statisch. Maar welke stijl je ook het meeste aanspreekt, alle vier de delen bieden een schat aan beelden. Allemaal verleiden ze je en trekken ze je de magische wereld in. Als lezer word je als het ware ondergedompeld in Het Mysterie.
Books of Magic 2018
Sinds eind 2018 is er een nieuwe serie met Tim Hunter in de hoofdrol. Deze serie verschijnt bij Vertigo en heet weer simpelweg Books of Magic. Het verhaal wordt geschreven door Kat Howard (bekend van de roman An Unkindness of Magicians) en getekend door Tom Fowler (Batman, Star Wars Tales). De kleuren worden verzorgd door Jordan Boyd.
Waar Neil Gaimans miniserie ruim zeven jaar vóór het eerste Harry Potter-boek uitkwam, verschijnt de nieuwe serie in een wereld waarin J.K. Rowlings verhaal in zekere zin tot standaard is verheven. Voor lezers van fantasy is Harry Potter tegenwoordig nooit ver weg.
Dit zal zeker gelden voor lezers van Books of Magic, want deze serie richt zich niet op volwassenen maar op een jonger publiek. Dat is te merken aan het taalgebruik en aan het vrij rechttoe rechtaan karakter van de vertelling. En net als in Harry Potter speelt het verhaal zich ook hier voor een groot deel af op school, immers de natuurlijke biotoop van een 12-jarige jongen en meer herkenbaar voor jongeren dan alle magische rijken van het verleden samen. Ook wordt Tim minder als een onmondig kind aan het handje genomen, en mag hij zelf meer ervaren en leren. Althans, dat lijkt de opzet.
In de wereld na Harry Potter is magie een vanzelfsprekend onderwerp voor kinderboeken geworden. Misschien te vanzelfsprekend? Deel 1 van Books of Magic begint met een wel heel erg korte introductie van de magische voorgeschiedenis van hoofdpersoon Tim. De twaalfjarige jongen lijdt ’s nachts aan slapeloosheid en zit op een dag weer eens in de schoolbank te knikkebollen, als een droom bezit van hem neemt: vier vreemde mannen spreken hem aan. Zij willen weten: ‘Do you choose magic?’ Tim staat dus weer voor dezelfde oorspronkelijke keuze als in 1990: wil hij een magisch of een alledaags leven?
Deze introductie neemt zes pagina’s in beslag en is duidelijk een samenvatting van de miniserie uit 1990. Dat wil zeggen, voor wie Neil Gaimans verhaal kent. Voor nieuwe lezers zal deze introductie te kort en weinigzeggend zijn. Waarom is Tim uitverkoren? Wie zijn de mannen die hem toespreken? Dat wordt niet uitgelegd. De reis door alle werelden die Tim in Neil Gaimans verhaal maakte, is hier slechts een wankel opstapje.
Als Tim ontwaakt uit deze ‘dagmerrie’, bevindt hij zich weer gewoon in het klaslokaal. Plaats van handeling in Books of Magic is een middelbare school met, net als in Harry Potter, goede docenten en kwade docenten. Alleen is dit een gewone middelbare school; geen school voor magie. De docenten zijn dan ook stiekem magisch begaafd. Maar zij verraden hun ware aard al snel, en voor de lezer is het duidelijk wie aan welke kant staat. Zoals Dr. Rose, die een grote rol speelt in het verhaal. In de miniserie uit 1990 was zij nog de transformatie van een van de leden van de ‘Trenchcoat Brigade’, nu lijkt zij een opzichzelfstaand personage te zijn. Dr. Rose vertegenwoordigt het goede kamp en al op pagina 12 kondigt zij plompverloren aan dat ze Tims mentor is. Zij zal hem helpen alle benodigde magische kennis en vaardigheden te verkrijgen. Waarna Tim zelf mag kiezen: wil hij een tovenaar worden of niet? Er is enige haast bij, want de lerarenkamer is helaas al geïnfiltreerd door de kwaadaardige Order of the Cold Flame. Tims belangrijkste vijand is echter medescholier Tyler, een personage dat overduidelijk geënt is op Draco Malfoy uit Harry Potter (inclusief platinablond haar), maar dan véél enger. Tyler lijkt nog het meest op een jonge David Bowie die een iets te strakke facelift heeft gehad.
Het valt op dat de beeldtaal erg schraal is, zeker voor een fantasy-verhaal
Bij nader inzien hebben alle personages in het verhaal – met uitzondering van de beduimelde zwerfster Hettie – vreemd geproportioneerde gelaatstrekken, opvallend opgespoten lippen en hagelwitte tanden. Hun gezichten zijn extreem expressief, alsook hun lichaamshouding en gebaren. Alsof je naar over-acterend amateurtoneel zit te kijken. Met op de achtergrond dan wel bijzonder saaie decors. Al tijdens de introductie valt op dat de beeldtaal erg schraal is, zeker voor een fantasy-verhaal. Aan Jordan Boyd de ondankbare taak om te proberen door de inkleuring het geheel naar een hoger plan te tillen. Nu is de keuze voor eenvoudige tekeningen en ingetogen kleuren nog te begrijpen in de scenes waarin Tims alledaagse leven wordt geschetst: op school en thuis bij zijn beschadigde, TV-verslaafde vader. Maar als hij, aan de hand van dr. Rose, de magische wereld ingaat, verandert er qua beeld weinig. Te weinig. De landschappen zijn niet verstild, ze zijn alleen maar leeg en oningevuld. De magische wezens die deze werelden bevolken zijn niet meer dan bloedeloze krabbels. Tom Fowler lijkt weinig plezier te scheppen in het creëren van een magische wereld door middel van beelden. Dit staat in scherp contrast met Neil Gaimans miniserie, waar de tekeningen bij wijze van spreken het verhaal alléén konden dragen. Nu kan dit ook deels te wijten zijn aan het script: de personages zeggen en vertellen van alles, dat eigenlijk (ook) in de beelden getoond zou kunnen worden. Terwijl de gouden regel voor beeldverhalen toch echt is: ‘show, don’t tell.’ Nu hebben we personages die zeggen: ‘This is getting creepy!’ of: ‘This realm is magic.’ Terwijl er ondertussen niet bijster veel te zien valt. Als Tim vastloopt in The Dreaming, verklapt een wijze raaf hem hoe hij weer thuis kan komen. Maar we krijgen het helaas niet te zien. En zo zijn er talloze voorbeelden te geven van boeiende momenten die we mislopen, omdat ze worden verteld en niet getoond.
Boeken
In de twaalf jaar sinds het laatste deel van Harry Potter verscheen is de ontlezing onder met name jongeren schrikbarend toegenomen. In dat opzicht is het prijzenswaardig dat Books of Magic terugkeert naar een oud vertrouwd concept: leren doe je door boeken te lezen. Alle door Tim te ontsluieren, magische geheimen gaan in boeken schuil. Boeken die Tim zelf op moet sporen, onder andere in de schoolbibliotheek. Maar het eerste voorbeeld krijgt hij alvast door dr. Rose aangereikt, gewoon in haar kantoor. En als zij en Tim daarna samen per geluk in The Dreaming belanden, blijkt de droomwereld gelukkig ook over een bieb te beschikken. Op die manier houd je een verhaal wel lopend. Maar zo simpel is het natuurlijk niet. Als Tim de boeken opent, blijken ze slechts lege pagina’s te bevatten. Alleen zodra het nodig is, als er bijvoorbeeld gevaar dreigt, geven ze spontaan hun geheimen prijs. Zo simpel is het dus wel.
Tenslotte de magie: want dat is toch waar het allemaal om draait. Liefhebbers van fantasy zijn altijd geïnteresseerd in verhalen die magie op een nieuwe, verfrissende wijze benaderen. Kwam Tim Hunter in de miniserie uit 1990 zelf niet aan toveren toe, in Books of Magic 2018 mag hij gelukkig wél zelf aan de slag. De moraal van het verhaal: ‘Magie heeft consequenties.’ Deze boodschap wordt tenminste op diverse momenten in het verhaal door verschillende personages verkondigd. Maar Tims magie is en blijft nogal basaal, zelfs voor een groentje. J.K. Rowling is wel verweten dat de tovenarij in haar verhalen niet meer was dan ‘pop magic’: verwaterde spreuken en handelingen die losgezongen waren van hun mythische oorsprong. Maar Harry Potter moest in ieder geval nog zeven jaar naar Hogwarts School of Witchcraft and Wizardry om het vak te leren. Timothy Hunter hoeft bij wijze van spreken maar een willekeurig, op een toverstaf lijkend object op te pakken en er gebeuren wonderen. Dit geldt ook voor andere personages in dit verhaal. Zo weet Tims klasgenote Ellie, die opgesloten wordt in een kwaadaardige, magische ruimte, zichzelf te redden door het uitspreken van de woorden: ‘Ik ben sterk! Ik ben sterk!’ En zie daar: zij staat weer met beide benen in de gewone wereld! Hierna keert zij zich geschrokken en angstig van de magie af, want iets dat met zo weinig inspanning zulke grote gevolgen sorteert kun je natuurlijk niet vertrouwen. Het gemak waarmee het magische aspect in het verhaal benaderd wordt, maakt met name Tims ‘gave’ nogal ongeloofwaardig. Op internetfora verzuchten lezers dan ook: ‘Nu zijn we al bij deel tien, en Tim Hunter kan nog steeds niet écht toveren!’
Is dit de jongen die het universum moet redden? Volgens Kat Howard en haar team wel. In deel 10, nadat Tim meer dan tweehonderd pagina’s te horen heeft gekregen dat de beproevingen die hij ondergaat dienen om hem een geïnformeerde keuze te kunnen laten maken: tussen een magisch en een alledaags leven, flapt dr. Rose er plotseling uit: ‘It is one boy against the fate of the universes! There was never any choice!’ En zo blijkt wederom, niet doordat het ons getoond wordt maar (geheel in lijn met het karakter van deze serie) doordat een personage het ons vertelt: Magie? Er is voor Timothy Hunter geen ontsnappen aan.
