Nadat ik ergens in 1985 met een zucht van voldoening Nevelen van Avalon van Marion Zimmer Bradley dichtsloeg, besefte ik dat ik een uniek boek had gelezen. Zimmer Bradley vertelt namelijk niet zomaar de legende van Koning Arthur opnieuw, zij laat het vertellen door Arthurs moeder, zijn halfzuster en zijn tante. Het was voor het eerst dat goed tot mij doordrong dat de geschiedenis – natuurlijk – niet vrijwel uitsluitend door mannen wordt bevolkt, maar dat er ook altijd vrouwen zijn geweest. En dan niet alleen maar in de rol van heiligen, moeders en hoeren, maar ook in de rol van kunstenaars, wetenschappers, moordenaars, uitvinders, ondernemers, schrijvers en tekenaars. Feit is dat vrijwel alle vrouwen die niet heilig, moeder of hoer waren, stelselmatig genegeerd werden, en anders later alsnog actief uit het (externe) geheugen werden verwijderd door beelden tot gruzels te slaan, of verhalen te schrappen. Toen in 2013 het boek 1001 vrouwen uit de Nederlandse Geschiedenis verscheen, samengesteld door Els Kloek en prachtig vormgegeven door Irma Boom, heb ik het direct aangeschaft omdat het een “monument [is] voor al die vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis die ooit beroemd of berucht waren, maar nu vaak bijna volledig vergeten zijn”. Elsje Christiaens is een voorbeeld van een van die monumenten omdat ze op 1 mei 1664 werd veroordeeld tot “dood door wurging aan de paal, enkele klappen met het moordwapen op het hoofd door de scherprechter en tepronkstelling van het lichaam met de bijl boven haar hoofd op de Volewijk om door de lucht en de vogels verteerd te worden”, én omdat haar einde zo prachtig door Rembrandt vereeuwigd is.
Dat er niet alleen in Nederland altijd al vrouwen zijn geweest, die niet keurig binnen de lijntjes kleurden, laat Pénélope Bagieu zien in haar Culottées – Des femmes qui ne font que ce qu’elles veulent, in het Nederlands omgezet naar Wereldwijven – Vrouwen die de wereld naar hun hand zetten. Vorig jaar verscheen deel 1 en vorige maand verscheen deel 2. Bagieu heeft zich bij het selecteren van de vrouwen niet beperkt tot Frankrijk, of Europa, of het Westen, maar reist de hele wereld over en gaat soms ver terug in de tijd. Dat laatste doet ze met name in deel 1, waar ze bv Agnodice, gynaecologe, geboren in de vierde eeuw v. Chr. portretteert, maar ook Tove Jansson, schilderes, trollenbedenkster, en Leymah Gbowee, sociaal werkster die beiden begin twintigste eeuw ter wereld kwamen. In deel 2 betreft het uitsluitend vrouwen die in de negentiende of twintigste eeuw geboren zijn, waarbij Sonita Alizadeh, rapper, de jongste is en Nelly Bly, journalist, de oudste.
Elke biografie bestaat uit vijf tot tien pagina’s, waarbij de laatste twee in beslag worden genomen door één grote afsluitende afbeelding, terwijl de pagina’s daarvoor zowel glimpen van het dagelijkse leven tonen, als de momenten waarop de cruciale beslissingen genomen werden of moesten worden. Bij Agnodice was een van die cruciale momenten haar besluit om naar Egypte te gaan om daar geneeskunde te studeren – want vrouwen mochten dat niet in Griekenland, maar het moment waarop ze bewees dat ze de vrouwen die ze hielp bij het bevallen niet misbruikte, maakte waarschijnlijk nog meer indruk…
Het is confronterend te ontdekken dat er op sommige plekken van de wereld (tot voor kort) weinig veranderd is wat betreft de dingen die hen worden opgelegd, of juist ontzegd. Zo mocht de broer van Frances Glessner Lee (1878 – 1962) geneeskunde studeren, maar zij niet. Toch wordt er niet gesproken over de vader van CSI (Crime Scene Investigation), maar over de moeder van CSI, waarmee Frances wordt bedoeld. Aangestoken door de beste vriend van haar broer die zich toelegt op forensische geneeskunde, zorgt ze er op latere leeftijd voor dat deze tak van de geneeskunde voor altijd verandert, door iedereen te laten beseffen hoeveel informatie een ‘crime scene’ bevat. En om dat duidelijk te maken, maakte Frances miniaturen van diverse plaatsen delict die in de opleiding konden worden gebruikt. Deze zogenaamde Nutshell Studies of Unexplained Death, worden overigens nog steeds gebruikt op Harvard, zoals te lezen is op de website.
De oorsprong van Wereldwijven is de blog BD Les Culottées die Bagieu op verzoek van Le Monde maakte. Ze tekende één strip per week, 30 weken lang, waarin een vrouw met een ongewoon of inspirerend verhaal centraal stond. Het boek is inmiddel in vele talen uitgebracht. De Engelstalige editie bevat slechts 29 van de 30 vrouwenverhalen. Phoolan Devi, de Indiase Bandietenkoningin is eruit weggelaten, omdat haar levensverhaal onder andere haar verkrachting op 10-jarig leeftijd door haar echtgenoot omvatte.
Kloeks 1001 vrouwenboek begon als een website, Bagieu’s Wereldwijven als een blog, Shelly Bond, Kristy en Brian Miller pakten het nog weer anders aan met hun 50 Magnificent women. Zij haalde het geld bijeen via een Kickstarterproject, dat binnen korte tijd al genoeg geld had binnengehaald om hun oorspronkelijke doel van minimaal 30 portretten te realiseren. Er bleef geld gedoneerd worden, en daarom is het een boek met 50 portretten van vrouwelijke rolmodellen geworden. Elke biografie is gemaakt door een unieke combinatie van scenaristen en tekenaars zodat er een enorme verscheidenheid aan stijlen te zien is. Een van de geportretteerden, Cindy Whitehead, de eerste vrouwelijke professionele skateboarder was en inmiddels ‘sports stylist’, legt in het voorwoord uit wie er in deze anthologie zijn opgenomen en waarom: “Er zijn tijden dat we vijf stappen voorwaarts gaan (in de strijd om gelijke kansen) en dan weer drie stappen achteruit worden geduwd, maar wij blijven doorgaan om onze doelen te behalen, dromen te verwezenlijken en vooral voor iedereen gelijke kansen te creëren. Dit boek is gevuld met vijftig ongelofelijk sterke vrouwen die precies dat hebben gedaan. Hun achtergronden zijn divers, ze komen uit de wereld van de kunst, wetenschap, poëzie, pop en sport. Deze ‘badass’ vrouwen verspillen hun tijd niet door selfies te nemen en te wachten totdat ze vereerd worden op sociale media; ze hebben het te druk om rechtop te staan, zich uit te spreken en te zorgen dat er dingen gebeuren.”
Iedereen kan zich bij deze woorden wel iemand voorstellen: Hillary Clinton (Kelly Sue DeConnick, Elsa Charretier, Hi-Fi) ligt voor de hand, Hedy Lamarr (Gilbert Hernandez) is waarschijnlijk, maar ook Hatshetsut (Kristy Miller, Eva Cabrera, Hi-Fi) en Harriet Tubman (Chuck Brown, Sanford Greene), net als Jeanne d’Arc (Gerard Way, Marley Zarcone). Maar onder deze 50 vrouwelijke rolmodellen zitten ook een paar onverwachte heldinnen, zoals de bijbelse Judith (Mags Visaggio, Brett Parsonof) en actrice Carrie Fisher (Alisa Kwitney, Alain Mauricet). En vanzelfsprekend, want het gaat tenslotte om de helden van de makers, is er een portret van Rumiko Takahashi (Chynna Clugston-Flores) opgenomen, die dit jaar de Grand Prix de la ville d’Angoulême toegekend kreeg.
Wat Femme Magnifique, naast het kennismaken met zoveel ‘badass’ vrouwen zo uniek maakt, is dat het zulke gevarieerde, want persoonlijke portretten zijn. Niet alleen omdat ze qua stijl, kleurgebruik, lettering, kortom op alle stripkenmerken van elkaar verschillen, maar ook omdat de verhalen zo verschillende verteld worden. De ene keer wordt uitgelegd waarom de vrouw een heldin is aan de hand van het eigen leven van de stripmaker, een andere keer volgen we het levensverhaal van de aanbedene en een derde verhaal laat letterlijk woordenloos zien waarom deze vrouw ieders held zou moeten zijn.
Toch, ondanks dat Femme Magnifique genomineerd is voor de Eisner Award dit jaar, gaat mijn voorkeur uit naar beide Wereldwijvenboeken. Bagieu is grappiger, lichtvoetiger, en daardoor plezieriger, maar – veel belangrijker – de vrouwen die zij gekozen heeft zijn over het algemeen ook aansprekender. Het betreft vrijwel zonder uitzondering, knokkende, eigenwijze, inspirerende, meer dan geweldige vrouwen van over de gehele wereld. Niets ten nadele van Carrie Fisher of Cindy Whitehead, maar als het gaat om rolmodellen zijn Leymah Gbowee, de Liberiaanse maatschappelijk werkster en vredesactiviste of Sonita Alizadeh, de Afghaanse rapper en zelfs, nee juist, Phoolan Devi pas echt ‘badass’.
Els Kloek – 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis. Uitgeverij Vantilt. 1556 pagina’s, hardcover, € 39,50.
Pénélope Bagieu – Wereldwijven 1. Scratch. 144 pagina’s, hardcover, € 28,70.
Pénélope Bagieu – Wereldwijven 2. Scratch. 168 pagina’s, hardcover, € 28,70.
Diverse auteurs – Femme Magnifique. Black Crown. 240 pagina’s, paperback, $ 18,85.