Opgroeien in de DDR, hoe was dat eigenlijk? Er zijn, voor zover ik weet, geen stapels met boeken in het Nederlands die ons dat uitgebreid vertellen. We kennen natuurlijk de film Good Bye Lenin (2003, dus ook alweer vijftien jaar oud), waarin we nostalgie vinden naar de tijd van voor de val van de Muur. Maar verder?
De graphic novel Kinderland, van Mawil, geeft ons een inkijkje in wat ooit het andere Duitsland was. Plaats: Oost-Berlijn, tijd: vlak voor de val van Muur (1989), maar omdat niemand in de toekomst kan kijken, weten de personages nog niet dat de Muur snel zal vallen.
Hoofdpersoon is het jongetje Mirco Watzke, die ook wel ‘Huilebalk’ wordt genoemd. Een jongetje met een brilletje en het haar in een matje. Gezien de foto achter op het boek, zou het Mawil zelf als kind geweest kunnen zijn. Er komt een nieuwe jongen op school, Torsten Maslowski, die veel stoerder is. Mirco en Torsten zullen een duo gaan vormen.
Op school is tafeltennis een belangrijke bezigheid en gelukkig kan Mirco dat goed. Sommige kinderen gebruiken een boek als batje en als een echt batje kapotgaat, is er niet zomaar een nieuwe. Sommige spullen zijn schaars en een goed cassettebandje, waarop je westerse muziek kunt opnemen is bijvoorbeeld al een heel bezit.
De kinderen zijn verenigd in jeugdverenigingen: de Jungpioniere (van zes tot tien jaar) en de Thälmann-Pioniere (van tien tot veertien), afdelingen van de Freie Deutsche Jugend (FDJ). De leden dragen uniformen en er zijn parades, compleet met vlaggen.
Sommige kinderen dragen ook op school het uniform, zoals het meisje dat wij waarschijnlijk een klassenvertegenwoordiger zouden noemen. Bij het begin van de les meldt ze zich bij de leraar: ‘Klas 7a meldt zich en is klaar voor de les! Peggy Kachelsky ontbreekt.’ Het voorbeeldige meisje heet Angela Werkel, en die naam zal niet voor niets erg veel lijken op die van de Bondskanselier. Later krijgen we te horen dat het gezin Kachelsky naar het westen is gevlucht. De lerares Russisch reageert als Lydia, een vriendinnetje van Peggy, moet huilen: ‘Jaaa… dat is een bittere pil, als je door je beste vriendin in de steek wordt gelaten. (…) Peggy en haar ouders ontbrak het in ons land aan niets… Als ze dan toch zo makkelijk bezwijken voor de goedkope verlokkingen van het Westen, dan hoef je ook geen traan om ze te laten.’
Dat klinkt nogal hard, maar subtiel laat Mawil zien, dat de lerares ook gevangen zit in een systeem waarin ze niet anders kan zeggen, al heeft ze er wel andere gevoelens bij. Als Mirco en Torsten onverwacht bij mevrouw Kranz langskomen, ziet die nog net kans om Der Spiegel onder een krant te schuiven.
Het missen van mensen die naar het Westen gaan, komt verschillende keren in Kinderland terug. Ook de vader van Torsten is bijvoorbeeld weg. Mirco betrapt zijn ouders als ze aan het praten zijn over naar het Westen gaan. Voor hem is dat (ook) een bedreiging van het leventje dat hij kent.
In Kinderland werkt Mawil met een lange verhaallijn: het leven van de kinderen op een school in Oost-Berlijn, maar het verhaal is opgebouwd uit korte stukjes, scènes, die soms onafgerond zijn: het zijn uitsneden uit het leven en samen geven ze een goed beeld van dat leven.
Het verhaal bereikt zijn hoogtepunt op de dag dat er een tafeltennistoernooi zal zijn. Mirco heeft zich er erg voor ingezet, maar hij mag niet meedoen. Juist dat is de dag waarop de Muur valt. Voor het eerst komen Mirco en zijn ouders in West-Berlijn. Maar dat zet wel zijn vriendschap met Torsten onder druk.
Die vriendschap is warm thema in het boek. Veel dingen zijn niet wat ze moeten of kunnen zijn in het leven van Mirco en Torsten, maar ze hebben elkaar. Ze verschillen onderling behoorlijk, maar op een of andere manier is dat geen beletsel. Ze willen zelfs bloedbroeders zijn, zoals ze gezien hebben in een western.
Kinderland is een prachtige beeldroman. Het verhaal laat ons zien dat kinderen altijd hetzelfde zijn: de ruzies, de vriendschappen, de verlangens, de ouders, de school, de pesterijen, de avonturen. De omstandigheden zijn anders dan die wij kennen, maar iedereen probeert er in het leven gewoon het beste van te maken, net als overal, net als altijd.
Tegelijkertijd geeft Kinderland een beeld van een land in een bepaalde tijd. De schaarste aan spullen, de ideologie, de verhalen over het Westen, de Frei Körper Kultur. In deze omgeving worden kinderen groot.
Er komt ooit een eind aan het Kinderland en met alles wat je meegemaakt hebt als bagage, rijd je het land van de volwassenheid in.
Mawil heeft gekozen voor tekeningen die passen bij de leeftijd van de hoofdpersonen. Dat geeft de personages iets aandoenlijks en misschien zelfs iets schattigs. Dat draagt bij aan de positieve sfeer die in het verhaal hangt. Maar het is ook bedrieglijk. Achter al die ‘schattigheid’ gaat een wereld schuil waarin mensen geliefden kwijtraken. Tijdens het lezen kreeg ik ook een associatie met De dagelijkse worsteling (zie hier) van Manu Larcenet, waarbij de tekeningen luchtiger zijn dan het onderwerp.
Je zou kunnen zeggen dat Kinderland een bescheiden boek is: het tekent het leven van zomaar een jongetje. Maar in die kleine geschiedenis lezen we de grote geschiedenis, waardoor het leventje van Mirco een tijdsbeeld wordt van een beslissend moment in de geschiedenis. Dat is bijzonder goed gelukt. Kinderland heeft het in zich om een klassieker te worden. Het werd in 2014 bekroond met de Max und Moritz-prijs voor Beste Duitstalige Strip tijdens de internationale Comic-Salon Erlangen.
Mawil – Kinderland. Een jeugd in de schaduw van de muur. Soul Food Comics. 296 pagina’s hardcover. € 27,50.
