Onlangs verscheen het derde deel van de trilogie Rollenspel, getiteld Achteraf. Het is net als de eerste twee delen van de reeks een visueel prachtig album, maar nog veel meer. Het is een grafische thriller met vele facetten en thema’s, in een realistische tekenstijl met karikaturale hoofden. Het derde deel is het slot van een trilogie vol subtiele cynische humor, poëtische toetsen en politieke maatschappijkritiek.
Wie Rollenspel door scenarist Pascal Bertho en striptekenaar Guiseppe Liotti bespreekt, kan niet anders dan de drie delen als geheel te bespreken. De albums 1 Vooraf, 2 Tijdens en 3 Achteraf vormen één verhaal. Rollenspel is een sociale thriller, die net als de roman Cadres noirs aantrekkelijk is, al vergt het behoorlijke inspanning.
De adaptatie tot een stripscenario is van Pascal Bertho, die ook al andere romans van Pierre Lemaitre verstripte, met name de Verhoeven-brigade. En het moet gezegd: Bertho is een uitzonderlijk scenarist.
De oorspronkelijk auteur van het verhaal is Pierre Lemaitre, een Franse schrijver die sympathiseert met extreemlinks en dat in zijn romans verwerkt. Een schrijver die stelling neemt tegen grote (staats)bedrijven in Frankrijk die werknemers volgens de communistische vakbond tot zelfmoord drijven. Voeg daarbij zijn wantrouwen tegen de farmaceutische industrie, die volgens extreemlinks in Frankrijk teert op het ongeluk van mensen, en we hebben de context van Cadres noirs. De roman Cadres noirs verscheen in Nederlandse vertaling in 2017 bij Karakter als Vrije val.
Laten we hier heel duidelijk stellen dat de lezer zich absoluut niet mag laten afschrikken door die Franse context. Het gaat tenslotte om spanning en leesgenot. Het is trouwens helemaal niet ongebruikelijk: de communistische Zweedse thrillerauteur Henning Mankell deed decennialang hetzelfde en dat heeft het succes van zijn boeken over politieman Kurt Wallander en andere hoofdpersonages nooit in de weg gestaan.
Het is wel een politieke en sociale context die de Nederlandstalige lezer compleet vreemd is. Dat maakt het juist daarom exotisch of interessant. Het enige nadeel van zo’n sterke ideologische ondertoon is dat het altijd zo humorloos blijft. Zelfs een gezonde dosis cynisme ontbreekt meestal. Opgelet, bij Lemaitre zitten cynisme en humor juist wel in de romans.
Daarom loont de Rollenspel-trilogie werkelijk de moeite, qua verhaal, qua tekening en qua inkleuring. De realistische tekenstijl van de Italiaanse stripmaker Giuseppe Liotti is zeer persoonlijk en charmeert door de disproportionele hoofden met karikaturale inslag. Die karakterkoppen vormen één van de elementen die de trilogie zo bijzonder maken. De mimiek en gezichtsuitdrukkingen zijn zonder twijfel de sterkte van Liotti. De motoriek van de realistisch getekende personages is soms minder geslaagd. Maar de veelheid aan perspectieven en de verrassende kadrering maken veel goed.
De découpage van het scenario in platen is indrukwekkend mooi. De rol van stroken is compleet ondergeschikt aan het totaalbeeld van elke pagina of plaat, dat dankzij de uitmuntende inkleuring door Gaétan Georges extra tot zijn recht komt. Qua vormgeving en stripkunst in de ruimste betekenis zijn elk van de drie albums in de trilogie van zeer hoog niveau.
Na zoveel lof voor het uiterlijk kan met bijna evenveel appreciatie geschreven worden over het scenario, maar de drie albums verschillen op het vlak van het scenario nogal. Deel 1 begint enorm chaotisch met flashbacks die het lezen echt bemoeilijken. De flashbacks lijken elke chronologische volgorde te saboteren. De lezer moet in het eerste album gewoon even doorbijten, want al die flashbacks dienen een doel. Dat doel is natuurlijk het mondjesmaat lossen van delen van de intrige. Bertho jongleert zo met plotwendingen en sluiers die opgelicht worden.
Al die plotwendingen, flashbacks en momenten waarop de lezer op het verkeerde been wordt gezet, vragen van de lezer een intense aandacht of concentratie. Visueel geeft Liotti gelukkig enkele handvatten, al is de logische volgorde van de tekstballonnen dikwijls moeilijk te volgen. Eén keer in dat bevreemdende spel gezogen – het is wel degelijk een spel dat de scenarist speelt met de lezer – veranderen de albums in echte pageturners. Verslavend spannend.
Net als bij veel films moet de lezer een grote dosis suspension of disbelief aanspreken. De lezer moet bereid zijn in een realistische strip zijn sceptische houding of ongeloof opzij te zetten om mee te gaan in de fictie. Dan gaat het veel minder om de al geciteerde ‘sociale’ aspecten van de thriller, maar eerder om de ongeloofwaardige acties van het hoofdpersonage (de protagonist) en zijn antagonisten zoals Fontana.
Dat brengt ons bij het verhaal. Zonder spoilers weg te geven valt dit samen te vatten als volgt: een werkloze 57-jarige personeelsmanager, Alain Delambre, worstelt met een burn-out en vindt geen werk. Een multinationale farmaceutische firma vraag om mee te doen aan een rollenspel om de geschikte kandidaat voor een topfunctie aan te duiden. Tijdens dat rollenspel slaan de stoppen bij Delambre door. Althans, zo lijkt het. Delambre gijzelt de directie en kandidaten. Voor Delambre begint dan de afdaling naar de hel.
In drie albums passeren de misdaad, het proces en uiteindelijk de afwikkeling. Een rasechte polar dus met een vleugje rechtbankdrama. Het verhaal beschikt over een plot met een hoog Robin Hood-gehalte. Vermengd met het in de Franse literatuur zeer populaire thema de bedrieger bedrogen. Maar naast dat luchtige thema zoals bij le Misanthrope van Molière (of voor filmliefhebbers de verfilming van de thriller Disclosure van Michael Crichton), voegde Lemaitre en dus ook scenarist Bertho een wraakmotief toe in de traditie van le Comte de Monte-Cristo van Alexandre Dumas. Jawel, de Fransen kennen hun klassiekers nog. Die vermenging van drie literaire thema’s geeft een onwaarschijnlijke cocktail.
Het proces van slachtoffer naar dader, het ontpoppen van loser tot held, is de rode draad door de drie delen van de trilogie. De keuze voor het woord ‘ontpoppen’ is hier op zijn plaats. In de literatuur heet dat de chrysalis-metafoor. Chrysalis is het stadium van de pop bij vlinders. Het is als het ware een vierde thema in het verhaal. 
Daarom is het een beetje teleurstellend, van wegen het slot dat er is om lering uit te trekken: Hoe goed kent de man zichzelf en de eigen drijfveren, als die de psyche van anderen zo kan manipuleren uit wraak op de maatschappij?
De Rollenspel-trilogie is een merkwaardige en prachtige strip. Knap getekend, met een ijzersterk scenario. Een ‘sociale thriller’ met een wraakmotief dat harder weegt harder dan het Robin Hood-motief of de satire van de bedrieger bedrogen. Een strip met zowel tekstueel als visueel meerdere lagen, die een intellectuele inspanning vraagt van de lezer en in ruil daarvoor ruimhartig veel voldoening schenkt. Maar altijd is er het zwarte randje.
Giuseppe Liotti & Pascal Bertho – Rollenspel (drie delen). Dark Dragon Books. 64 pagina’s. € 10,95 per deel.
